Najlepsze suplementy diety na bolące stawy
Bolące stawy to coraz częstszy problem. W oparciu o publikacje naukowe przygotowaliśmy dla Was listę najlepszych suplementów na bolące stawy. Pamiętajcie jednak, aby zachować zdrowy rozsądek i umiar w ich stosowaniu oraz dobrać je odpowiednio do własnych potrzeb.
Choroba zwyrodnieniowa stawów (osteoartroza) jest najczęściej występującą chorobą układu ruchu w Polsce. Według raportu OECD “Health at a glance 2016”, jest jedną z 10 chorób będących najczęstszą przyczyną niepełnosprawności. Na świecie problem dotyczy prawie 10% mężczyzn i 18% kobiet po 60 roku życia. Otyłość, palenie papierosów, nadmierne picie alkoholu, brak aktywności fizycznej oraz kontuzje sportowe zwiększają ryzyko choroby [52].
Na rozwój choroby wpływ mają czynniki genetyczne, przewlekłe stany zapalne (w tym o podłożu autoimmunologicznym), nadmierne przeciążenie prowadzące do uszkodzeń stawów oraz procesy związane ze starzeniem się. Wszytko to powoduje, że organizm nie jest w stanie odbudować uszkodzonej chrząstki, co prowadzi do powstawania przewlekłych stanów zapalnych oraz dalszej erozji chrząstki oraz uszkodzenia i przebudowy całego stawu. Powoduje to ból, zmniejszenie ruchomości stawu, a w efekcie dochodzi do zmian zwyrodnieniowych mogących powodować niepełnosprawność.
O stawy szczególnie powinny dbać sportowcy, osoby uprawiające sport amatorsko (np bieganie) osoby otyłe oraz osoby starsze. Na rynku istnieje wiele suplementów mających na celu zmniejszenie dolegliwości bólowych lub regenerację stawów. Czasami ciężko wybrać te, które naprawdę pomogą i nie będą tylko stratą pieniędzy.
Najlepsze suplementy diety na bolące stawy
Oto nasze podsumowanie najlepszych suplementów na bolące stawy.
Pewnie zastanawiacie się, czemu na liście nie znajdziecie glukozaminy. Otóż, istnieją sprzeczne doniesienia co do jej skuteczności. Wynika z nich, że wiele badań nie zostało przeprowadzonych rzetelnie, a wyniki meta-analiz niestety są niejednoznaczne co do korzyści z jej stosowania w porównaniu do grupy placebo [48][49][50].
Pamiętaj również, że jeżeli chorujesz na jakiekolwiek choroby lub bierzesz jakiekolwiek leki, przed rozpoczęciem suplementacji zapytaj się lekarza lub farmaceuty o potencjalne interakcje.
Boswellia serrata (Kadzidłowiec Indyjski)
Boswellia serrata, kadzidłowiec indyjski to drzewo, którego żywica od setek lat stosowana była w medycynie ajurwedyjskiej w leczeniu nerwic oraz różnych stanów zapalnych [3]. Obecnie kadzidłowiec jest popularnym suplementem na bolące stawy i jest stosowany we wspomaganiu leczenia chorób zwyrodnieniowych i zapalnych stawów [2][3]. Okazuje się, że w Niemczech aż 36% osób korzystających z medycyny naturalnej przyznało się do stosowania różnego rodzaju ekstraktów z kadzidłowca do leczenia bolących stawów [1].
Boswellia serrata ma udowodnione działanie wspomagające terapię chorób zapalnych i zwyrodnieniowych stawów, co wykazały badania kliniczne przeprowadzone na pacjentach. Suplementacja ekstraktu z kadzidłowca indyjskiego w dawkach od 400 do 1200mg dziennie doprowadziła do zmniejszenia objawów klinicznych choroby takich jak ból, sztywność oraz do poprawienia ruchomości stawów [2][4][5][7][8][9][10][11].
Działanie to przypisywane jest kwasom boswelinowym znajdującym się w roślinie, a w szczególności kwasom β-bosweliowemu, acetylo-β-bosweliowemu, 11-keto-β-bosweliowemu oraz acetylo-11-keto-β-bosweliowemu (AKBA), z których to właśnie ten ostatni ma najsilniejsze właściwości przeciwzapalne [2][9]. Kwasy te, a w szczególności AKBA są inhibitorami macierzowej metaloproteinazy – 3 (MMP-3) wydzielanej przez chondrocyty indukowane przez TNF-α. Z kolei, hamowanie MMP- przyczynia się do zapobiegania erozji i uszkodzeń chrząstki stawowej [7][8].
Kwasy boswelinowe są również inhibitorami prozapalnego enzymu 5-lipooksygenazy co powoduje zmniejszenie jego produkcji, a co za tym idzie ograniczenie stanu zapalnego [2][5][7][8][12]. W badaniu in vivo na szczurach Wistar, karmionych ekstraktem z boswelli, naukowcy zauważyli spadek stężenia prozapalnej interleukiny IL-1, interleukiny IL-6 oraz TNF-α oraz zwiększenie poziomu interleukiny IL-10 [6] co może świadczyć o właściwościach modulujących działanie układu odpornościowego przez tą substancję [6][13].
Kadzidłowiec można zażywać w formie nieprzetworzonej lub w postaci ekstraktów, które zawierają wystandaryzowane ilości kwasów boswelinowych oraz substancje ułatwiające ich wchłanianie. Jeżeli zażywasz kadzidłowiec w formie nieprzetworzonej to zaleca się dawki do ok 2g dziennie, najlepiej w 3 dawkach podzielonych [3]. W przypadku ekstraktów (np. 5-Loxin®, Aflapin®, ApresFLEX®, należy zastosować się do zaleceń producenta suplementu.
Ponieważ kadzidłowiec może powodować podrażnienie przewodu pokarmowego, zaleca się zażywać go po posiłku.
Więcej informacji na temat kadzidłowca indyjskiego znajdziesz tutaj
Kurkuma (Kurkumina)
Kurkumina jest kurkuminoidem należącym do grupy naturalnych polifenoli znajdującym się w kurkumie, przyprawie wytwarzanej z rośliny Curcuma longa, która od tysięcy lat wykorzystywana jest w Azji w tradycyjnej medycynie ajurwedyjskiej i chińskiej. W ostatnich latach pojawiało się wiele doniesień o terapeutycznych właściwościach kurkumy [23]. Tej smacznej, żółtej przyprawie przypisuje się działanie przeciwnowotworowe, przeciwzapalne i przeciwbólowe. Dlatego stała się popularnym składnikiem różnego rodzaju suplementów diety, żywności oraz kosmetyków.
Istnieje wiele badań in-vitro oraz in-vivo, w tym również przeprowadzonych na pacjentach z chorobami zapalnymi i zwyrodnieniowymi stawów, które potwierdzają skuteczność kurkuminy we wspomaganiu leczenia tych schorzeń. Jako główny mechanizm działania przeciwzapalnego kurkuminy podaje się zmniejszenie aktywacji czynnika transkrypcyjnego NF-κB, co prowadzi do zmniejszenia ekspresji TNF-α, białek adhezyjnych, macierzowych metaloproteinaz (MMP), COX-2, 5-LOX i innych czynników biorących udział w odpowiedzi immunologicznej i prowadzących do powstawania stanów zapalnych [23][24][25][27][29][33].
W badaniach klinicznych potwierdzono, że kurkumina ma silniejsze przeciwzapalne właściwości prowadzące do obniżenia TNF-α niż niż diklofenak [31] czy ibuprofen [26], przy czym jednocześnie była dobrze tolerowana i spowodowała mniej efektów ubocznych niż tradycyjne leczenie niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi [26][28][29][31]. Trzy meta-analizy badań klinicznych wykazały skuteczność kurkuminy w leczeniu stanów zapalnych [29][32] w tym chorób zwyrodnieniowych i zapalnych stawów [30]. Wynika z nich, że stosowanie kurkuminy doprowadziło do statystycznie istotnego obniżenia u pacjentów poziomu interleukiny IL-6 [32] i TNF-α [29] oraz zmniejszenia objawów choroby [30] w porównaniu do grup placebo.
Niestety kurkumina ma słabą przyswajalność i biodostępność, dlatego niezwykle trudno jest osiągnąć stężenie terapeutyczne poprzez spożywanie kurkumy w postaci przyprawy. Na rynku dostępnych jest wiele mieszanek oraz ekstraktów o wystaldaryzowanej zawartości kurkuminy, która wraz z dodatkami (np. piperyną) charakteryzują się wielokrotnie większą przyswajalnością, np BCM-95, Meriva, kurkumina mikronizowana czy liposomalna.
Dawki stosowane w badaniach oscylowały od 1g-8g sproszkowanej kurkumy jako przyprawy lub 500mg-1g kurkuminy w formie standaryzowanych ekstraktów takich jak BCM-95. Jednoczesne zażywanie kurkumy lub kurkuminy z czarnym pieprzem zwiększa jej wchłanianie z przewodu pokarmowego.
Generalnie stosowanie kurkumy i kurkuminy jest bezpieczne i nie powoduje efektów ubocznych, ale spożywanie większych dawek może prowadzić do podrażnienia przewodu pokarmowego.
Więcej informacji na temat prozdrowotnych właściwości kurkuminy znajdziesz tutaj.
Kolagen typu 2
Kolagen to białko, które jest głównym składnikiem macierzy pozakomórkowej u ludzi i zwierząt. Może stanowić nawet do 30% masy wszystkich białek w organizmie [36]. W zależności od pełnionej funkcji i lokalizacji można wyróżnić wiele rodzajów kolagenu np. typu I występuje w bliznach, ścięgnach, skórze, ścianach naczyń krwionośnych, rogówce, a typu II znajduje się głównie w chrząstce stawowej [36]. Suplementy z kolagenu typu 2 można zażywać w formie zhydrolizowanej lub niezdenaturyzowanej.
W postaci hydrolizowanej kolagen typu II dostarcza substratów niezbędnych do produkcji endogennego kolagenu typu II co potwierdziły badania wykonane zarówno na zwierzętach [40][41] jak i na ludziach [42]. Kolagen wspomaga leczenie chorób zwyrodnieniowych i zapalnych stawów [47] oraz może być stosowany przez osoby zdrowe, aktywne fizycznie w celu zapobiegania uszkodzeniom chrząstki stawowej [46]. Suplementacja kolagenu typu II w tej formie jest skuteczna, bezpieczna i nie powoduje efektów ubocznych.
Działanie kolagenu w formie niezdenaturowanej ma na celu spowodować tolerancję na antygeny w odpowiedzi, na które organizm wytwarza przeciwciała. Okazuje się, że zarówno u osób zdrowych jak i chorych na reumatyczne zapalenie stawów można wykryć przeciwciała przeciwko kolagenowi typu II, który jest traktowany przez nasz układ odpornościowy jak antygen [37][38][39]. Zażywanie niewielkich dawek kolagenu w formie naturalnej jest w stanie indukować tolerancję immunologiczną co wykazane zostało między innymi w badaniu przeprowadzonym w Centrum Leczenia Chorób Reumatologicznych w Berlinie, w którym suplementacja kolagenu typu II spowodowała zmniejszenie produkcji przeciwciał [37]. Kolagen typu II w postaci niezdenaturowanej jest w stanie pomóc zarówno pacjentom z reumatoidalnym zapaleniem stawów [38][44], z chorobą zwyrodnieniową stawów [45] oraz pacjentom zdrowym ale zgłaszającym bóle stawów [43].
W formie hydrolizowanej zażywaj do 10g kolagenu typu II. W postaci niezdenaturyzowanej wystarczą dawki od 5mg do 10mg czystego, naturalnego kolagenu. Tak więc, przy zakupie upewnij się, że wybrałeś odpowiedni rodzaj suplementu.
Kwercetyna
Związek organiczny pochodzenia roślinnego o właściwościach leczniczych i wspomagających organizm. Występuje powszechnie w wielu owocach, warzywach i ziołach, m.in. w kaparach, cebuli oraz ciemnych winogronach. Jest to substancja dobrze zbadana i istnieje dużo publikacji naukowych opisujących jej właściwości. Pisaliśmy o nim w kontekście wspomagania leczenia chorób serca w artykule “7 suplementów na zdrowe serce”. Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej o kwercetynie, to tutaj znajdziesz szczegółowy opis jej właściwości prozdrowotnych.
Kwercetyna reguluje aktywację NF-κB oraz wpływa na ograniczenie produkcji czynników zapalnych, a co za tym idzie zmniejszenie stanów zapalnych [16][17][18][20][22]. Badania in-vitro i in-vivo na zwierzętach wykazały, że kwercetyna zmniejsza stres oksydacyjny i ogranicza aktywację komórek układu odpornościowego, zmniejsza produkcję prozapalnych TNF-α [18][19], IL-8 [18], MMP-2 [20] oraz 15-lipooksygenazy [24].
U pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów kwercetyna wpłynęła na zmniejszenie efektów choroby i poprawę stanu klinicznego pacjentów. Efekty te, jednakże nie zostały zaobserwowane w grupie pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów [14]. W innym badaniu kwercetyna oraz kurkumina zahamowały aktywację neutrofili oraz proliferacje komórek błony maziowej torebki stawowej (synowiocytów) oraz angiogenezę [25]. Niestety wyniki badań na pacjentach nie są jednoznaczne i w niektórych przypadkach nie wykazywały korzyści terapeutycznych ze stosowania kwercetyny [21].
Ze względu na słabą biodostępność trudno jest osiągnąć terapeutyczne stężenie kwercetyny we krwi [19], niemniej jednak, co pokazują badania, regularne zażywanie pomaga w leczeniu chorób zwyrodnieniowych i zapalnych stawów. Co więcej zażywanie kwercetyny potęguje działanie innych suplementów takich jak kurkumina [25], resweratrol czy też EGCG (ekstrakt z zielonej herbaty) [51].
Szczególnie bogatym źródłem kwercetyny są m.in. kapary, czerwona cebula, ciemne winogrona, jagody i aronia. Niemniej jednak ze względu na niską przyswajalność lepiej jest suplementować kwercetynę w formie standaryzowanego ekstraktu w dawkach około 500mg-2g dziennie.
Więcej na temat kwercetyny dowiesz się tutaj.
Witamina C
Chociaż nie istnieją badania pokazujące bezpośrednio korzystny wpływ witaminy C na leczenie chorób stawów, to warto ją suplementować ze względu na jej działanie antyoksydacyjne i ogólnie prozdrowotne. Witamina C odgrywa również rolę w produkcji kolagenu poprzez zapobieganie auto-dezaktywacji enzymów biorących udział w jego biosyntezie [35] oraz wpływa na promocję ekspresji genów odpowiedzialnych za różnicowanie chondrocytów [34]. Dlatego też warto suplementować ją w dawce 1g-2g dziennie.
Referencje, przegląd piśmiennictwa i badań naukowych
[1] Joos, S., Rosemann, T., Szecsenyi, J., Hahn, E. G., Willich, S. N., & Brinkhaus, B. (2006). Use of complementary and alternative medicine in Germany–a survey of patients with inflammatory bowel disease. BMC complementary and alternative medicine, 6(1), 19.
[2] Siddiqui, M. Z. (2011). Boswellia serrata, a potential antiinflammatory agent: an overview. Indian journal of pharmaceutical sciences, 73(3), 255.
[3] Sharma, S., Thawani, V., Hingorani, L., Shrivastava, M., Bhate, V. R., & Khiyani, R. (2004). Pharmacokinetic study of 11-keto β-Boswellic acid. Phytomedicine, 11(2-3), 255-260.
[4] Kimmatkar, N., Thawani, V., Hingorani, L., & Khiyani, R. (2003). Efficacy and tolerability of Boswellia serrata extract in treatment of osteoarthritis of knee–a randomized double blind placebo controlled trial. Phytomedicine, 10(1), 3-7.
[5] Etzel, R. (1996). Special extract of Boswellia serrata (H 15) in the treatment of rheumatoid arthritis. Phytomedicine, 3(1), 91-94.
[6] Umar, S., Umar, K., Sarwar, A. H. M. G., Khan, A., Ahmad, N., Ahmad, S., … & Khan, H. A. (2014). Boswellia serrata extract attenuates inflammatory mediators and oxidative stress in collagen induced arthritis. Phytomedicine, 21(6), 847-856.
[7] Sengupta, K., Alluri, K. V., Satish, A. R., Mishra, S., Golakoti, T., Sarma, K. V., … & Raychaudhuri, S. P. (2008). A double blind, randomized, placebo controlled study of the efficacy and safety of 5-Loxin® for treatment of osteoarthritis of the knee. Arthritis research & therapy, 10(4), R85.
[8] Sengupta, K., Krishnaraju, A. V., Vishal, A. A., Mishra, A., Trimurtulu, G., Sarma, K. V., … & Raychaudhuri, S. P. (2010). Comparative efficacy and tolerability of 5-Loxin® and Aflapin® against osteoarthritis of the knee: a double blind, randomized, placebo controlled clinical study. International journal of medical sciences, 7(6), 366.
[9] Gupta, P. K., Samarakoon, S. M. S., Chandola, H. M., & Ravishankar, B. (2011). Clinical evaluation of Boswellia serrata (Shallaki) resin in the management of Sandhivata (osteoarthritis). Ayu, 32(4), 478.
[10] Vishal, A. A., Mishra, A., & Raychaudhuri, S. P. (2011). A Double Blind, Randomized, Placebo Controlled Clinical Study Evaluates the Early Efficacy of Aflapin® in Subjects with Osteoarthritis of Knee. International journal of medical sciences, 8(7), 615.
[11] Prabhavathi, K., Chandra, U. S. J., Soanker, R., & Rani, P. U. (2014). A randomized, double blind, placebo controlled, cross over study to evaluate the analgesic activity of Boswellia serrata in healthy volunteers using mechanical pain model. Indian journal of pharmacology, 46(5), 475.
[12] Safayhi, H., Mack, T. H. O. M. A. S., Sabieraj, J. O. A. C. H. I. M., Anazodo, M. I., Subramanian, L. R., & Ammon, H. P. (1992). Boswellic acids: novel, specific, nonredox inhibitors of 5-lipoxygenase. Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics, 261(3), 1143-1146.
[13] Ammon, H. P. T. (2010). Modulation of the immune system by Boswellia serrata extracts and boswellic acids. Phytomedicine, 17(11), 862-867.
[14] Matsuno, H., Nakamura, H., Katayama, K., Hayashi, S., Kano, S., Yudoh, K., & Kiso, Y. (2009). Effects of an oral administration of glucosamine-chondroitin-quercetin glucoside on the synovial fluid properties in patients with osteoarthritis and rheumatoid arthritis. Bioscience, biotechnology, and biochemistry, 73(2), 288-292.
[15] Guardia, T., Rotelli, A. E., Juarez, A. O., & Pelzer, L. E. (2001). Anti-inflammatory properties of plant flavonoids. Effects of rutin, quercetin and hesperidin on adjuvant arthritis in rat. Il farmaco, 56(9), 683-687.
[16] Mamani-Matsuda, M., Kauss, T., Al-Kharrat, A., Rambert, J., Fawaz, F., Thiolat, D., … & Mossalayi, M. D. (2006). Therapeutic and preventive properties of quercetin in experimental arthritis correlate with decreased macrophage inflammatory mediators. Biochemical pharmacology, 72(10), 1304-1310.
[17] Natarajan, V., Krithica, N., Madhan, B., & Sehgal, P. K. (2011). Formulation and evaluation of quercetin polycaprolactone microspheres for the treatment of rheumatoid arthritis. Journal of pharmaceutical sciences, 100(1), 195-205.
[18] Sato, M., Miyazaki, T., Kambe, F., Maeda, K., & Seo, H. (1997). Quercetin, a bioflavonoid, inhibits the induction of interleukin 8 and monocyte chemoattractant protein-1 expression by tumor necrosis factor-alpha in cultured human synovial cells. The Journal of rheumatology, 24(9), 1680-1684.
[19] Li, Y., Yao, J., Han, C., Yang, J., Chaudhry, M. T., Wang, S., … & Yin, Y. (2016). Quercetin, inflammation and immunity. Nutrients, 8(3), 167.
[20] Ji, J. J., Lin, Y., Huang, S. S., Zhang, H. L., Diao, Y. P., & Li, K. (2013). Quercetin: a potential natural drug for adjuvant treatment of rheumatoid arthritis. African Journal of Traditional, Complementary, and Alternative Medicines, 10(3), 418.
[21] Javadi, F., Eghtesadi, S., Ahmadzadeh, A., Aryaeian, N., Zabihiyeganeh, M., Foroushani, A. R., & Jazayeri, S. (2014). The effect of quercetin on plasma oxidative status, C-reactive protein and blood pressure in women with rheumatoid arthritis. International journal of preventive medicine, 5(3), 293.
[22] Min YD, Choi CH, Bark H, Son HY, Park HH, Lee S, Park JW, Park EK, Shin HI, Kim SH. 2007. Quercetin inhibits expression of inflammatory cytokines through attenuation of NF-kappaB and p38 MAPK in HMC-1 human mast cell line. Inflamm Res 56: 210–215.
[23] Khanna, D., Sethi, G., Ahn, K. S., Pandey, M. K., Kunnumakkara, A. B., Sung, B., … & Aggarwal, B. B. (2007). Natural products as a gold mine for arthritis treatment. Current opinion in pharmacology, 7(3), 344-351.
[24] Gardi, C., Bauerova, K., Stringa, B., Kuncirova, V., Slovak, L., Ponist, S., … & Bilotto, S. (2015). Quercetin reduced inflammation and increased antioxidant defense in rat adjuvant arthritis. Archives of biochemistry and biophysics, 583, 150-157.
[25] Jackson, J. K., Higo, T., Hunter, W. L., & Burt, H. M. (2006). The antioxidants curcumin and quercetin inhibit inflammatory processes associated with arthritis. Inflammation Research, 55(4), 168-175.
[26] Kuptniratsaikul, V., Thanakhumtorn, S., Chinswangwatanakul, P., Wattanamongkonsil, L., & Thamlikitkul, V. (2009). Efficacy and safety of Curcuma domestica extracts in patients with knee osteoarthritis. The Journal of Alternative and Complementary Medicine, 15(8), 891-897.
[27] Chainani-Wu, N. (2003). Safety and anti-inflammatory activity of curcumin: a component of tumeric (Curcuma longa). The Journal of Alternative & Complementary Medicine, 9(1), 161-168.
[28] Satoskar, R. R., Shah, S. J., & Shenoy, S. G. (1986). Evaluation of anti-inflammatory property of curcumin (diferuloyl methane) in patients with postoperative inflammation. International journal of clinical pharmacology, therapy, and toxicology, 24(12), 651-654.
[29] Sahebkar, A., Cicero, A. F., Simental-Mendía, L. E., Aggarwal, B. B., & Gupta, S. C. (2016). Curcumin downregulates human tumor necrosis factor-α levels: A systematic review and meta-analysis ofrandomized controlled trials. Pharmacological research, 107, 234-242.
[30] Daily, J. W., Yang, M., & Park, S. (2016). Efficacy of turmeric extracts and curcumin for alleviating the symptoms of joint arthritis: a systematic review and meta-analysis of randomized clinical trials. Journal of medicinal food, 19(8), 717-729.
[31] Chandran, B., & Goel, A. (2012). A randomized, pilot study to assess the efficacy and safety of curcumin in patients with active rheumatoid arthritis. Phytotherapy research, 26(11), 1719-1725.
[32] Derosa, G., Maffioli, P., Simental-Mendía, L. E., Bo, S., & Sahebkar, A. (2016). Effect of curcumin on circulating interleukin-6 concentrations: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Pharmacological research, 111, 394-404.
[33] Soeken, K. L., Miller, S. A., & Ernst, E. (2003). Herbal medicines for the treatment of rheumatoid arthritis: a systematic review. Rheumatology, 42(5), 652-659.
[34] Aghajanian, P., Hall, S., Wongworawat, M. D., & Mohan, S. (2015). The roles and mechanisms of actions of vitamin C in bone: new developments. Journal of Bone and Mineral Research, 30(11), 1945-1955.
[35] Boyera, N., Galey, I., & Bernard, B. A. (1998). Effect of vitamin C and its derivatives on collagen synthesis and cross‐linking by normal human fibroblasts. International Journal of Cosmetic Science, 20(3), 151-158.
[36] Di Lullo, G. A., Sweeney, S. M., Körkkö, J., Ala-Kokko, L., & San Antonio, J. D. (2002). Mapping the ligand-binding sites and disease-associated mutations on the most abundant protein in the human, type I collagen. Journal of Biological Chemistry, 277(6), 4223-4231.
[37] Gimsa, U., Mitchison, N. A., Sieper, J., & Braun, J. (1997). Type II collagen serology: a guide to clinical responsiveness to oral tolerance?. Rheumatology international, 16(6), 237-240.
[38] Trentham, D. E., Dynesius-Trentham, R. A., Orav, E. J., Combitchi, D., Lorenzo, C., Sewell, K. L., … & Weiner, H. L. (1993). Effects of oral administration of type II collagen on rheumatoid arthritis. Science, 261(5129), 1727-1730.
[39] Frankiewicz, T. (2017). Niezdenaturowany kolagen typu II (UC-II) – nowe spojrzenie na patofizjologię oraz profilaktykę i leczenie choroby zwyrodnieniowej stawów. Reumatologia News, 2(2), 97-102.
[40] Oesser S, Seifert J. (2003) Stimulation of type II collagen biosynthesis and secretion in bovine chondrocytes cultured with degraded collagen. Cell Tissue Res. Mar;311(3):393-9.
[41] Oesser, S., Adam, M., Babel, W., & Seifert, J. (1999). Oral administration of 14C labeled gelatin hydrolysate leads to an accumulation of radioactivity in cartilage of mice (C57/BL). The Journal of nutrition, 129(10), 1891-1895.
[42] McAlindon, T. E., Nuite, M., Krishnan, N., Ruthazer, R., Price, L. L., Burstein, D., … & Flechsenhar, K. (2011). Change in knee osteoarthritis cartilage detected by delayed gadolinium enhanced magnetic resonance imaging following treatment with collagen hydrolysate: a pilot randomized controlled trial. Osteoarthritis and Cartilage, 19(4), 399-405.
[43] Lugo, J. P., Saiyed, Z. M., Lau, F. C., Molina, J. P. L., Pakdaman, M. N., Shamie, A. N., & Udani, J. K. (2013). Undenatured type II collagen (UC-II®) for joint support: a randomized, double-blind, placebo-controlled study in healthy volunteers. Journal of the International Society of Sports Nutrition, 10(1), 48.
[44] Barnett, M. L., Kremer, J. M., St Clair, E. W., Clegg, D. O., Furst, D., Weisman, M., … & Le, C. H. (1998). Treatment of rheumatoid arthritis with oral type II collagen: Results of a multicenter, double‐blind, placebo‐controlled trial. Arthritis & Rheumatology, 41(2), 290-297.
[45] Crowley, D. C., Lau, F. C., Sharma, P., Evans, M., Guthrie, N., Bagchi, M., … & Raychaudhuri, S. P. (2009). Safety and efficacy of undenatured type II collagen in the treatment of osteoarthritis of the knee: a clinical trial. International journal of medical sciences, 6(6), 312.
[46] Clark, K. L., Sebastianelli, W., Flechsenhar, K. R., Aukermann, D. F., Meza, F., Millard, R. L., … & Albert, A. (2008). 24-Week study on the use of collagen hydrolysate as a dietary supplement in athletes with activity-related joint pain. Current medical research and opinion, 24(5), 1485-1496.
[47] Bruyère, O., Zegels, B., Leonori, L., Rabenda, V., Janssen, A., Bourges, C., & Reginster, J. Y. (2012). Effect of collagen hydrolysate in articular pain: A 6-month randomized, double-blind, placebo controlled study. Complementary therapies in medicine, 20(3), 124-130.
[48] Runhaar, J., Rozendaal, R., van Middelkoop, M., Bijlsma, J., Doherty, M., Dziedzic, K., … & Bierma-Zeinstra, S. (2017). SAT0523 No treatment effects of oral glucosamine for subgroups of knee and hip osteoarthritis patients; an individual patient data meta-analysis from the oa trial bank.
[49] Kongtharvonskul, J., Anothaisintawee, T., McEvoy, M., Attia, J., Woratanarat, P., & Thakkinstian, A. (2015). Efficacy and safety of glucosamine, diacerein, and NSAIDs in osteoarthritis knee: a systematic review and network meta-analysis. European journal of medical research, 20(1), 24.
[50] M. Fransen, M. Agaliotis, L. Nairn, M. Votrubec et. al. (2015) Glucosamine and chondroitin for knee osteoarthritis: a double-blind randomised placebo-controlled clinical trial evaluating single and combination regimens. „Ann Rheum Dis”. 74 (5), s. 851-858,
[51] https://examine.com/supplements/quercetin/#summary9
[52] Raport OECD Health at a Glance 2016, dostępny na stronie oecd.org