COVID-19 i infekcje wirusowe - jak się przed nimi chronić?

Czosnek

O autorze:

dr Aleksandra Nowak

dr Aleksandra Nowak

Redaktor Naukowy

Ukończyła studia Biotechnologii Medycznej na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi. Swoją karierę naukową kontynuuje w ramach studiów doktoranckich na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Doświadczenie redaktorskie zdobyła w dużym wydawnictwie naukowym, gdzie pełni rolę redaktora naczelnego w dwóch czasopismach publikujących w obszarze medycyny i Life Science. Jest współautorem licznych publikacji i doniesień zjazdowych.

 COVID-19 i koronawirusy

  • Koronawirusy mogą powodować infekcje zarówno u ludzi jak i zwierząt
  • Infekcje zwykle przebiegają łagodnie i mają podobny przebieg do infekcji sezonowych i grypy.
  • Mogą też powodować choroby takie jak MERS, SARS i COVID-19
  • W chwili obecnej nie ma dedykowanego leku na COVID-19, aczkolwiek toczą się badania kliniczne kilku leków
  • Aby uniknąć zakażenia należy przestrzegać zasad izolacji i zwiększonej higieny osobistej
  • Można wspomóc układ odpornościowy poprzez zrównoważoną dietę, regularną aktywność fizyczną
  • Nie istnieją badania sugerujące skuteczność jakichkolwiek suplementów diety we wspomaganiu leczenia COVID-19
  • Niemniej jednak witamina C, witamina D oraz cynk mają udowodnione działanie wspomagające układ odpornościowy 
Koronawirusy stanowią dużą rodzinę wirusów, z których niektóre wywołują choroby u ludzi i zwierząt [1]. Do koronawirusów powodujących infekcje dróg oddechowych u ludzi należą m.in. wirusy wywołujące takie choroby jak MERS (Middle East Respiratory Syndrome) i SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome). Na przełomie listopada i grudnia 2019, w chińskim mieście Wuhan odnotowano serię zachorowań na nowy typ ostrego zapalenia płuc [2].

Wykryto, że przyczyną choroby (nazwanej COVID-19) jest zakażenie nowym typem koronawirusa SARS-CoV-2 [3]. Szacuje się, że 80% zakażonych nowym wirusem przechodzi chorobę w sposób łagodny i nie wymaga interwencji lekarskiej. Jednak według raportów przedstawianych przez WHO, aż 1 na 5 osób zakażonych wymaga leczenia szpitalnego [4].

Należy podkreślić, że na dzień dzisiejszy nie ma dostępnych żadnych skutecznych leków i szczepionek, które zwalczają wirusa SARS-CoV-2 lub zapobiegają chorobie COVID-19. Interwencja lekarska w przebiegu hospitalizacji polega na działaniach doraźnych, głównie poprzez zastosowanie metod wspomagających proces oddychania [4].

Z uwagi na tempo rozprzestrzeniania się choroby, WHO ogłosiła zbiórkę środków mających sfinansować przebieg przyspieszonych badań klinicznych pod nazwą SOLIDARITY. Projekt ten ma na celu weryfikację potencjału znanych substancji leczniczych oraz opracowanie skutecznych protokołów terapeutycznych w leczeniu COVID-19 [5]. Nad listą potencjalnych leków, panel ekspertów WHO pracował już od stycznia, starannie oceniając znane substancje lecznicze pod kątem możliwie najwyższej skuteczności, bezpieczeństwa stosowania oraz dostępności.

Aktualnie testowane terapie na COVID-19

Aktualnie na całym świecie testowane są cztery główne strategie terapeutyczne:

  • Remdesivir – eksperymentalny lek przeciwwirusowy wykazujący skuteczność przeciwko wirusom wywołującym MERS i SARS;
  • Chlorochinion i hydroksychlorochnion – leki przeciwmalaryczne, których działanie opiera się na zmianie pH w endosomach, czyli pęcherzykach, dzięki którym niektóre wirusy wnikają do komórek; ponadto leki te wykazują działanie antyzapalne poprzez hamowanie wydzielania cytokin prozapalnych;
  • Lopinavir i ritonavir – kombinacja dwóch leków stosowanych w leczeniu zarażonych wirusem HIV; Lopinavir blokuje proteazę HIV – ważny enzym uczestniczący w cięciu łańcucha polipeptydowego, z którego fragmetów dochodzi do składania nowych cząsteczek wirusa; Ritonavir wydłuża działanie lopinaviru, poprzez hamowanie aktywności proteaz gospodarza;
  • Lopinavir, ritonavir i interferon-beta – kombinacja leków włączająca substancję modulującą działanie układu immunologicznego, która wykazała skuteczność w niektórych badaniach klinicznych związanych z MERS.

Przebieg choroby COVID-19

Jak już wspomniano, przebieg choroby COVID-19, w większości przypadków przybiera postać łagodną, nie różniąc się zbytnio od standardowego przeziębienia, czy grypy [4]. Jednak w niektórych przypadkach może dojść do poważnych powikłań, wymagających pobytu pacjenta w szpitalu lub nawet prowadzących do śmierci.

Czynniki determinujące ciężki przebieg COVID-19 nie są jeszcze dobrze poznane, ale powoli staje się jasne, że kluczową rolę w rozwoju ostrej postaci choroby odgrywa układ immunologiczny. W przebiegu infekcji wirusem SARS-CoV-1, może dojść do rozwoju ostrego śródmiąższowego zapalenia płuc [2], które związane jest z nasilonym procesem zapalnym w przestrzeni wokół pęcherzyków płucnych, toczącym się w odpowiedzi na obecność wirusa. W krytycznych przypadkach infekcja może spowodować wystąpienie ostrej niewydolności oddechowej (ARDS) oraz sepsy, będących bezpośrednim zagrożeniem życia i wymagających hospitalizacji w warunkach intensywnej opieki medycznej [6].

Początkowe objawy towarzyszące COVID-19 są typowe dla innych infekcji wirusowych. Objawy takie jak gorączka, kaszel, duszność, czy biegunka [7],[8] spowodowane są rozpadem zainfekowanych komórek i towarzyszącej temu procesowi nieswoistej odpowiedzi zapalnej. Odkryto, że wirus SARS-CoV-2 wnika do komórek poprzez interakcję ze specyficznym receptorem występującym na powierzchni komórek gospodarza – enzymem konwertazą angiotensyny II (ACE2) [9], a objawy choroby zazwyczaj zależą od typu i lokalizacji komórek, które zostały zainfekowane. Znaczna ilość enzymu ACE2 występuje w pęcherzykach płucnych, dlatego też infekcja wirusem SARS-CoV-2 jest w głównej mierze chorobą układu oddechowego. Błona śluzowa przewodu pokarmowego jest drugim rezerwuarem ACE2, co tłumaczy fakt, że u niektórych pacjentów występują dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego [10].

Coraz więcej doniesień sugeruje, że to rozregulowana i nieprawidłowa odpowiedź układu immunologicznego odpowiedzialna jest za ostry przebieg choroby i śmierć zakażonych [11], [12]. Oznacza to, że to sprawność układu immunologicznego decyduje o tym, czy pacjent wyzdrowieje, czy umrze z powodu następujących powikłań.

Odpowiedź immunologiczna w przebiegu COVID-19

Aby lepiej zobrazować zaburzenie odpowiedzi immunologicznej w COVID-10, należy zrozumieć procesy chorobowe zachodzące w odpowiedzi na wniknięcie wirusa do organizmu gospodarza, które są typowe dla większości infekcji wirusowych.

Kontakt wirusa z organizmem aktywuje pierwszą linię obrony, czyli nieswoistą odpowiedź immunologiczną (komórkową i humoralną), zwaną również wrodzoną odpowiedzią, która ma na celu szybkie rozpoznanie i ograniczenie rozprzestrzeniania się patogenu. W wyniku tej reakcji uwalniane są biologicznie aktywne substancje o pośrednim działaniu przeciwwirusowym m.in. interferony, które hamują namnażanie wirusa w zainfekowanych komórkach [13].

Uwolnienie interferonów przyciąga więcej komórek odpornościowych (m.in. makrofagów, komórek NK) w miejsce zakażania po to, aby szybciej i skuteczniej wyeliminować wirusa. Zadaniem odpowiedzi komórkowej jest nie tylko wyciszenie infekcji poprzez miejscowe ograniczenie rozprzestrzeniania wirusa, ale również przekazanie komórkom drugiej linii obrony informacji o patogenie, w celu wykształcenia tzw. odporności swoistej.

Odporność swoista (komórkowa i humoralna), zwana też nabytą, jest specyficznie ukierunkowaną formą obrony przeciwko konkretnemu patogenowi, ale jej wykształcenie potrzebuje czasu. W jej przebiegu, kluczową rolę odgrywają limfocyty B, które produkują specyficzne przeciwciała zdolne do rozpoznawania i niszczenia konkretnego patogenu, . Powstające w trakcie odpowiedzi pierwotnej limfocyty B pamięci, wraz z limfocytami T pamięci, odpowiadają za pamięć immunologiczną organizmu i w przypadku ponownego wniknięcia patogenu do organizmu, przeprowadzają szybki i specyficzny atak na zapamiętany wirus.

W większości przypadków układ odpornościowy radzi sobie z zakażeniem, ale wirusy również rozwijają własne strategie obrony, które pozwalają im uciec przed szturmem obronny komórek gospodarza. W przypadku bliźniaczego SARS-CoV zaobserwowano, że u pacjentów, u których choroba miała przebieg ostry, układ odpornościowy wkroczał za późno, powodując znaczne namnażanie i rozprzestrzenianie wirusa w organizmie [14]. Do takiej sytuacji może m.in. dochodzić, gdy znaczna ilość kopii wirusa wniknie do organizmu np. w przypadku zwiększonej ilości ACE2 na powierzchni komórek lub u przewlekle narażanego personelu medycznego, ale również u osób, u których układ odpornościowy jest osłabiony i nie zadziała w sposób prawidłowy na początkowym etapie zakażenia [15]. Do tej grupy można w szczególności zaliczyć ludzi starszych oraz dotkniętych chorobami przewlekłymi.

Sprawnie działająca odpowiedź komórkowa, pozwala na szybkie uruchomienie odpowiedzi humoralnej i wytworzenie przeciwciał, co skutkuje opanowaniem infekcji i powrotem pacjenta do zdrowia. Z kolei opóźnienie lub osłabienie odpowiedzi komórkowej, której zadaniem jest szybki atak i lokalne zahamowanie rozprzestrzenianie wirusa, może być tragiczne w skutkach. Ostre infekcje wirusowe mogą być jedną z przyczyn rozwoju zespołu chorobowego w którym dochodzi do patologicznej aktywacji układu odpornościowego [16], która postępując prowadzi do uszkodzeń wielonarządowych bezpośrednio zagrażających życiu.

W prawidłowej przeciwwirusowej reakcji zapalnej, odpowiedź komórkowa stymulowana jest przez aktywację subpopulacji limfocytów pomocniczych – Th1, które uwalniając interferon rekrutują inne komórki tj. makrofagi, limfocyty T cytotoksyczne oraz limfocyty NK. Rolą limfocytów T cytotoksycznych oraz komórek NK jest eliminacja zakażonych komórek, a tym samym patogenu z organizmu. Jednak, gdy z jakiś przyczyn komórki te nie zareagują prawidłowo, wtedy limfocyty T pomocnicze oraz makrofagi, w mechanizmie błędnego koła, zaczynają uwalniać znaczne ilości cytokin prozapalnych (tzw. burza cytokin) [17].

Analiza profilu cytokin prozapalnych w COVID-19 sugeruje, że to właśnie nadreaktywność układu immunologicznego jest przyczyną zagrażających życiu powikłań [18]. Część miąższu płucnego ulega zniszczeniu w wyniku działania wirusa, ale do prawdziwego spustoszenia w tym narządzie dochodzi w wyniku niepohamowanej aktywności komórek układu odpornościowego. Ostra, niekontrolowana odpowiedź zapalna, powoduje uszkodzenie struktury płuc, prowadząc do ich niewydolności, a także uszkodzenia wielonarządowe i wstrząs septyczny [19]. Jeżeli natomiast układ odpornościowy zadziała w sposób zrównoważony, wówczas stan zapalny ustąpi, a pacjent wyzdrowieje.

Leczenie i zapobieganie COVID-19

Taki przebieg choroby stanowi wyzwanie dla naukowców projektujących badania kliniczne. Niektórzy badacze sugerują, że przebieg badań nad COVID-19 należy rozdzielić na dwa etapy kliniczne, z których każdy będzie wymagał zastosowania odmiennej strategii terapeutycznej [20]. Według nich, obok substancji hamujących replikację wirusa, na każdym z etapów należy również wdrożyć odpowiednie substancje o działaniu immunomodulującym [21].

Tym samym, na pierwszym etapie najkorzystniej byłoby stymulować odpowiedź immunologiczną, na drugim natomiast, skutecznie ją wyciszać [22]. Naukowcy sugerują również, że najbardziej korzystne byłoby wdrożenie odpowiedniego leczenia już u pacjentów o lekkim i średnim nasileniu objawów, gdyż właśnie te grupy mogłyby osiągnąć największe korzyści z leczenia.

Aktualnie najbardziej wiarygodnym źródłem informacji związanych z chorobą COVID-19, jest strona WHO [4], na której publikowane są najświeższe i zweryfikowane zalecenia. Na dzień dzisiejszy najskuteczniejszą formą ochrony siebie i innych jest unikanie zakażenia poprzez izolację oraz odpowiednią higienę. Ponieważ choroba COVID-19 jest zupełnie nowa, nie ma jeszcze dostępnych wiarygodnych źródeł opisujących substancje, które mogłyby wspomóc jej leczenie.

Aktualnie rozpoczęto szereg badań klinicznych, które mają na celu zbadanie wspomagającego działania takich substancji jak cynk [23], witamina C [24][25], tradycyjne zioła chińskie [26], ale na ich wyniki trzeba jeszcze poczekać. W obliczu panującego zagrożenia, należy unikać wysnuwania zbyt wczesnych wniosków opierających się wyłącznie na mechanistycznych hipotezach.

Dotychczasowy stan wiedzy na temat leczenia wirusowych infekcji dróg oddechowych dotyczy całkowicie innych grup wirusów, stąd nie można jeszcze odpowiedzieć na pytanie czy tradycyjne substancje, mogą łagodzić przebieg COVID-19. Z uwagi na doniesienia sugerujące niekorzystne działanie niektórych popularnych leków, należy ostrożnie sięgać po substancje lecznicze i suplementy.

Należy również pamiętać, że żaden suplement nie wyleczy choroby, a najskuteczniejszym działaniem jest unikanie zarażenia przez rekomendowane działania profilaktyczne i higieniczny styl życia. W czasie epidemii należy szczególnie zadbać o ogólny stan fizyczny, prawidłowe odżywienie, zadbać o jakość snu oraz w miarę możliwości zredukować stres. Czynniki te są szczególnie istotne, aby układ immunologiczny działał poprawnie.

Suplementy diety wspierające układ odpornościowy w przebiegu infekcji wirusowych.

Witamina C

Witamina C
Jest ważnym składnikiem diety o właściwościach antyoksydacyjnych, który posiada pewne właściwości immunomodulujące. Niedobory tej witaminy są rzadkie i wynikają głównie z niezdrowego trybu życia, podeszłego wieku [27][28], lub toczącego się procesu chorobowego [29]. Krążące w sieci teorie jakoby witamina C miała leczyć COVID-19, są zbyt daleko idące i niepoparte dowodami naukowymi.
Aktualny stan wiedzy przedstawia jedynie potencjalne właściwości witaminy C w procesach chorobowych związanych z innymi typami wirusów dróg oddechowych, w których wykazuje ona pewne działanie [30]. Badacze uznali jednak, że te wyniki stanowią dobrą podstawę do przeprowadzania badań dotyczących skuteczności stosowania dożylnych infuzji witaminy C u pacjentów z COVID-19 [24][25].

Wiadomo, że witamina C magazynowana jest w komórkach żernych układu odpornościowego i wpływa na procesy związane ze zwalczaniem patogenu m.in. chemotaksję i fagocytozę. Witamina C może również stymulować przeciwwirusową odpowiedź układu immunologicznego poprzez zwiększenie produkcji interferonów na początkowych etapach infekcji [31].

Jednak pomimo powszechnie panującego przekonania, profilaktyczna suplementacja witaminą C nie wpływa na częstość zachorowań na przeziębienie i grypę, ale w niewielkim stopniu może skracać ich nasilenie i czas [32]. Aby zapewnić organizmowi wystarczającą dawkę witaminy C, należy codziennie spożywać świeże owoce i warzywa, gdyż stanowią one najlepiej przyswajalne źródło witaminy C.

Ciekawym zagadnieniem jest jednak rosnące od kilku lat zainteresowanie stosowania infuzji dożylnych roztworu witaminy C w leczeniu wstrząsu septycznego [33][34]. W mysim modelu sepsy, witamina C ograniczyła uszkodzenie struktur miąższu płucnego i zapobiegła ich wypełnianiu płynem, poprzez ograniczenie napływu leukocytów, zahamowanie uwalniania cytokin oraz protekcyjny wpływ na naczynia włosowate [35].

Środowisko lekarskie jeszcze nie przyjęło ostatecznego zdania w kwestii skuteczności tej terapii w leczeniu sepsy przebiegającej z ostrą niewydolnością oddechową, stąd temat ten wymaga podjęcia dalszych badań [36][37]. W opublikowanym niedawno retrospektywnym badaniu zaobserwowano, że u pacjentów hospitalizowanych w warunkach intensywnej opieki medycznej, podawanie dożylne witaminy C było związane z krótszym czasem podłączenia do respiratora i tym samym skróceniem czasu przebywania na oddziale intensywnej terapii [38].

Więcej informacji na temat witaminy C znajdziesz tutaj.

Witamina D

Witamina C

Witamina D jest substancją syntetyzowaną w skórze pod wpływem promieniowania słonecznego. Efektywność tej syntezy zależna jest od karnacji skóry, szerokości geograficznej oraz czasu ekspozycji na światło słoneczne. W zachodniej populacji często obserwuje się niedobory, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym [39].

Witamina D wykazuje działanie immunomodulujące i przypuszcza się, że prawidłowy poziom jej aktywnego metabolitu we krwi, pomaga zapobiegać infekcjom górnych dróg oddechowych [40][41][42]. Protekcyjne działanie tej witaminy może być związane z faktem, iż w odpowiedzi na obecność patogenu, indukuje ona ekspresję genów dla peptydów o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwwirusowym [43][44].

Wyniki ostatniej dużej metaanalizy pokazały, że regularna suplementacja witaminą D pomagała zapobiec co najmniej jednej ostrej infekcji dróg oddechowych [40]. Badacze podkreślają jednak, że takie efekty były obserwowane u pacjentów przyjmujących witaminę D systematycznie, podczas gdy duże jednorazowe dawki nie były skuteczne. Należy pamiętać, że bez wyraźnych wskazań lekarza, nie zaleca się przyjmowania dawek powyżej 2000 IU/dzień.

Artykuł poświęcony witaminie D znajdziesz tutaj
Artykuł poświęcony roli witaminy D w leczeniu depresji znajdziesz tutaj.

Cynk (Zn)

Czosnek
Cynk jest niezbędnym mikroelementem będącym kofaktorem wielu enzymów, przez co pełni ważną rolę w szeregu procesów metabolicznych w tym m.in prawidłowej pracy układu odpornościowego [45]. Wchodzi w skład hormonu tymuliny przez co uczestniczy w procesie dojrzewania limfocytów T w grasicy.

Wykazano, że właściwy poziom cynku niezbędny jest do prawidłowej ekspresji genów w komórkach układu odpornościowego. Niedobór cynku prowadzi do zaburzenia odpowiedzi komórkowej Th1, poprzez zahamowanie produkcji niezbędnych dla prawidłowej odpowiedzi przeciwwirusowej cytokin, takich jak IL-2 oraz interferon [46].

W literaturze raportuje się także bezpośrednie działanie przeciwwirusowe cynku, polegające na hamowaniu aktywności wirusowych enzymów i białek, kluczowych na różnych etapach cyklu infekcyjnego. Co ciekawe, jeden z mechanizmów działania chlorochiny, leku testowanego w leczeniu COVID-19, polega na zwiększeniu transportu jonów cynku do komórek, prowadząc do zahamowania cyklu replikacyjnego wirusa [47][48].

Szereg metaanaliz przeprowadzonych przez Fińskich badaczy wykazał, że pastylki do ssania zawierające cynk, stosowane zwłaszcza na początkowych etapach infekcji, mogą być pomocne w łagodzeniu przebiegu niektórych wirusowych infekcji dróg oddechowych [49][50][51].

Inni badacze zwrócili uwagę, że skuteczność działania może zależeć od formulacji pastylek i podkreślili nieznaczną przewagę octanu cynku nad glukuronianem [52]. Aby zweryfikować te przypuszczenia, wspomniany zespół z Finlandii przeprowadził randomizowane podwójnie zaślepione badanie, które ostatecznie nie wykazało wpływu pastylek na łagodzenie chorób układu oddechowego [53]. Badacze podkreślają, że z uwagi na rozbieżność w wynikach, konieczne są dalsze badania rozstrzygające zasadność kliniczną stosowania cynku w leczeniu infekcji dróg oddechowych.

Należy podkreślić, że skuteczne dawki stosowane w badaniach (75–95 mg/dzień) przekraczają dzienne zapotrzebowanie na cynk, dlatego nie powinny być stosowane przez dłuższy okres. Nadmiar cynku w organizmie powoduje szereg niekorzystnych objawów w tym m.in. zaburza pracę układu odpornościowego [54]. Ponadto, cynk wchodzi w interakcje z wieloma lekami, dlatego przed rozpoczęciem suplementacji, konieczna jest wcześniejsza konsultacja lekarska.

Referencje, przegląd piśmiennictwa i badań naukowych

[1] Coronaviridae Study Group of the International Committee on Taxonomy of Viruses. The species Severe acute respiratory syndrome-related coronavirus: classifying 2019-nCoV and naming it SARS-CoV-2. Nat Microbiol. (2020).
[2] Parry J. Pneumonia in China: lack of information raises concerns among Hong Kong health workers. BMJ. (2020) 
[3] David H. i wsp. The continuing 2019-nCoV epidemic threat of novel coronaviruses to global health – The latest 2019 novel coronavirus outbreak in Wuhan, China. Int J Inf Dis. (2020)

[4] Q&A on coronaviruses (COVID-19), World Health Organization. https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses

[5] COVID-19 Solidarity Response Fund for WHO, World Health Organization. https://covid19responsefund.org

[6] Ruan Q i wsp. Clinical predictors of mortality due to COVID-19 based on an analysis of data of 150 patients from Wuhan, China. Intensive Care Med. (2020)

[7] Guan WJ i wsp. Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China. N Engl J Med. (2020)

[8] Spiteri G i wsp. First cases of coronavirus disease 2019 (COVID-19) in the WHO European Region, 24 January to 21 February 2020. Euro Surveill. (2020)

[9] Wan Y i wsp. Receptor Recognition by the Novel Coronavirus from Wuhan: an Analysis Based on Decade-Long Structural Studies of SARS Coronavirus. J Virol. (2020)

[10] Ong J i wsp. COVID-19 in gastroenterology: a clinical perspective. Gut. (2020)

[11] Qin C i wsp. Dysregulation of immune response in patients with COVID-19 in Wuhan, China. Clin Infect Dis. (2020)

[12] Prompetchara E i wsp. Immune responses in COVID-19 and potential vaccines: Lessons learned from SARS and MERS epidemic. Asian Pac J Allergy Immunol. (2020)

[13] Omrani AS i wsp. Ribavirin and interferon alfa-2a for severe Middle East respiratory syndrome coronavirus infection: a retrospective cohort study Lancet Infect Dis. (2014)

[14] Prompetchara E i wsp. Immune responses in COVID-19 and potential vaccines: Lessons learned from SARS and MERS epidemic. Asian Pac J Allergy Immunol. (2020)

[15] Kindler E, Thiel V. SARS-CoV and IFN: Too Little, Too Late. Cell Host Microbe. (2016)

[16] Ramos-Casals M i wsp. Adult haemophagocytic syndrome. Lancet. (2014)

[17] Torba K i wsp. Limfohistiocytoza hemofagocytarna związana z infekcją – opis przypadku. Act Haematol Pol. (2016)

[18] Huang C i wsp. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus Lancet. (2020)

[19] Wang T i wsp. Comorbidities and multi-organ injuries in the treatment of COVID-19. Lancet. (2020)

[20] Shi Y i wsp. COVID-19 infection: the perspectives on immune responses. Cell Death Differ. (2020)

[21] Stebbing J. i wsp. COVID-19: combining antiviral and anti-inflammatory treatments. Lancet Infect Dis. (2020)

[22] Mehta P i wsp. COVID-19: consider cytokine storm syndromes and immunosuppression. Lancet. (2020)

[23] ClinicalTrials.gov NCT04326725: Proflaxis Using Hydroxychloroquine Plus Vitamins-Zinc During COVID-19 Pandemia https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04326725?cond=COVID-19&draw=2&rank=70

[24] ClinicalTrials.gov NCT04264533: Vitamin C Infusion for the Treatment of Severe 2019-nCoV Infected Pneumonia https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04264533?cond=COVID-19&draw=4&rank=197

[25] ClinicalTrials.gov, NCT04323514: Use of Ascorbic Acid in Patients With COVID 19 https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04323514?cond=COVID-19&draw=7&rank=59

[26] ClinicalTrials.gov NCT04323332: Traditional Chinese Medicine for Severe COVID-19 https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04323332?cond=COVID-19&draw=7&rank=4

[27] Cheng L i wsp. Vitamin C and the elderly. In CRC Handbook of Nutrition in the Aged; CRC Press Inc. (1985)

[28] Simon J i wsp. Relation of serum ascorbic acid to mortality among US adults. J Am Coll Nutr. (2001) [29] Hunt C i wsp. The clinical effects of vitamin C supplementation in elderly hospitalised patients with acute respiratory infections. Int J Vitam Nutr Res. (1994)

[30] Colunga Biancatelli RML i wsp. The antiviral properties of vitamin C. Expert Rev Anti Infect Ther. (2020)

[31] Kim Y. Vitamin C Is an Essential Factor on the Anti-viral Immune Responses through the Production of Interferon-α/β at the Initial Stage of Influenza A Virus (H3N2) Infection. Immune Netw. (2013)

[32] Hemilä H, Chalker E. Vitamin C for preventing and treating the common cold. Cochrane Database Syst Rev. (2013)

[33] Hager DN i wsp. The Vitamin C, Thiamine and Steroids in Sepsis (VICTAS) Protocol: a prospective, multi-center, double-blind, adaptive sample size, randomized, placebo-controlled, clinical trial. Trials. (2019)

[34] Iglesias J i wsp. Outcomes of Metabolic Resuscitation Using Ascorbic Acid, Thiamine, and Glucocorticoids in the Early Treatment of Sepsis. Chest. (2020)

[35] Fisher BJ i wsp. Mechanisms of attenuation of abdominal sepsis induced acute lung injury by ascorbic acid. Am J Physiol Lung Cell Mol Physiol. (2012)

[36] de Grooth HJ i wsp. Vitamin C for Sepsis and Acute Respiratory Failure. JAMA. (2020)

[37] Hager DN i wsp. Vitamin C for Sepsis and Acute Respiratory Failure. JAMA. (2020)

[38] Hemilä H, Chalker Vitamin C may reduce the duration of mechanical ventilation in critically ill patients: a meta-regression analysis. J Intensive Care. (2020)

[39] Holick MF. The vitamin D deficiency pandemic: Approaches for diagnosis, treatment and prevention. Rev Endocr Metab Disord. (2017)

[40] Martineau AR i wsp. Vitamin D supplementation to prevent acute respiratory infections: individual participant data meta-analysis. Health Technol Assess. (2019)

[41] Aglipay M i wsp. Effect of High-Dose vs Standard-Dose Wintertime Vitamin D Supplementation on Viral Upper Respiratory Tract Infections in Young Healthy Children. JAMA. (2017)

[42] Rafiq R i wsp. Associations of Serum 25(OH)D Concentrations with Lung Function, Airway Inflammation and Common Cold in the General Population. Nutrients. (2018)

[43] Gombart AF i wsp. Human cathelicidin antimicrobial peptide (CAMP) gene is a direct target of the vitamin D receptor and is strongly up-regulated in myeloid cells by 1,25-dihydroxyvitamin D3. FASEB J (2005)

[44] Barlow PG i wsp. Antiviral activity and increased host defense against influenza infection elicited by the human cathelicidin LL-37. PLoS One. (2011)

[45] Wessels I i wsp Zinc as a Gatekeeper of Immune Function. Nutrients. (2017)

[46] Prasad AS. Clinical, immunological, anti-inflammatory and antioxidant roles of zinc. Exp Gerontol. (2008)

[47] Xue J i wsp. Chloroquine is a zinc ionophore. PloS One. (2014)

[48] te Velthuis AJ i wsp. Zn(2+) inhibits coronavirus and arterivirus RNA polymerase activity in vitro and zinc ionophores block the replication of these viruses in cell culture. PLoS Pathogens. (2010)

[49] Hemilä H i wsp. Zinc acetate lozenges for treating the common cold: an individual patient data meta-analysis. Br J Clin Pharmacol. (2016)

[50] Hemilä H, Chalker E. The effectiveness of high dose zinc acetate lozenges on various common cold symptoms: a meta-analysis. BMC Fam Pract. (2015)

[51] Hemilä H. Zinc lozenges and the common cold: a meta-analysis comparing zinc acetate and zinc gluconate, and the role of zinc dosage. JRSM Open. (2017)

[52] Eby GA. Zinc lozenges as cure for the common cold – a review and hypothesis. Med Hypotheses (2010)

[53] Hemilä H i wsp. Zinc acetate lozenges for the treatment of the common cold: a randomised controlled trial. BMJ Open. (2020)

[54]. National Institutes of Health. Zinc. https://ods.od.nih.gov/factsheets/Zinc-Consumer/#

Pin It on Pinterest

Share This

Udostępnij artykuł

Udostępnij artykuł swoim znajomym!