Witamina E

• Witamina E to grupa ośmiu związków rozpuszczalnych w tłuszczach o silnych właściwościach przeciwutleniających.
• Naturalne formy witaminy E występują w roślinach: orzechach, migdałach, olejach roślinnych (kukurydzianym, sojowym, arachidowym), ziarnach zbóż
• Wszystkie formy witaminy E mają właściwości antyoksydacyjne i zdolność do wyłapywania wolnych rodników
• Witamina E (szczególnie γ-tokoferol, δ-tokoferol i tokotrienole) charakteryzuje się również właściwościami przeciwzapalnymi.
• Niektóre choroby mogą prowadzić do niedoborów witaminy E (niektóre choroby wątroby, mukowiscydoza).
• Niedobory witaminy E mogą prowadzić do ataksji i zaburzeń neurologicznych
• Badania wskazują na dobrze udokumentowaną skuteczność witaminy E w leczeniu niealkoholowej stłuszczeniowej chorobie wątroby.
• Istnieją sprzeczne doniesienia dotyczące wspomagania leczenia choroby Alzheimera poprzez suplementację witaminy E
• Wyniki badań naukowych sugerują, że suplementacja witaminą E przed i w trakcie szczepień wzmacnia odpowiedź immunologiczną organizmu wywołaną przez szczepienie.

Dawkowanie:
Za bezpieczne uważa się dawki witaminy E w zakresie do 400 IU dziennie. Przyjmowanie wysokich dawek witaminy E oraz aspiryny lub warfaryny może teoretycznie obniżyć krzepliwość krwi i zwiększyć tendencję do krwawienia.

Witamina E to rodzina 8 związków, do której należą 4 tokoferole (α-, β-, γ-, δ-tokoferol) i 4 – tokotrienole (α-, β-, γ-, δ-tokotrienol) ^[1]. Ich wspólną cechą jest dwupierścień chromanolu oraz łańcuch boczny zbudowany z jednostek izoprenowych.

Naturalne formy witaminy E występują w roślinach. α-tokoferol występuje głównie w orzeszkach ziemnych, migdałach i ziarnach słonecznika, a γ-tokoferol w orzechach włoskich, pekanach, pistacjach i ziarnach sezamu. α- i γ- tokoferol występują w olejach: kukrydzianym, sojowym i arachidowym. Źródłem δ-tokoferolu są nasiona pomidora, kiełki ryżu oraz olej sojowy. Tokotrienole obecne są w oleju palmowym, jęczmieniu oraz niektórych ziarnach zbóż ^[2][3][4].

Główną formą występującej w tkankach witaminy E jest α-tokoferol i to jego niedobór w organizmie może prowadzić do zaburzeń neurologicznych i ataksji ^[5]. Do niedawna większość badań nad witaminą E skupiała się właśnie na α-tokoferolu. Niedawne przedkliniczne badania wykazały, że pozostałe formy witaminy E mogą charakteryzować się innymi właściwościami biologicznymi niż α-tokoferol ^[6].

Dostarczana wraz z dietą witamina E jest absorbowana w jelicie, wydzielana do chylomikronów i za ich pomocą transportowana poprzez naczynia limfatyczne do tkanki mięśniowej, szpiku kostnego, tkanki tłuszczowej, skóry i mózgu. Za regulację biodostępności i metabolizmu witaminy E w organizmie odpowiedzialne są głównie dwa białka α-TTP (ang. α-tocopherol transfer protein) i tokoferolo-ω-hydroksylaza (cytochrom P450 4F2). α-TTP wiąże witaminę E (preferencyjnie α-tokoferol w porównaniu do innych form) w wątrobie zapobiegając jej katabolizmowi. Tokoferolo-ω-hydroksylaza jest natomiast odpowiedzialna za katabolizm niezwiązanej witaminy E. Ma ona większe powinowactwo do innych form witaminy E niż α-tokoferol. Ten przeciwstawny mechanizm tłumaczy dlaczego głównie α-tokoferol jest akumulowany w tkankach naszego organizmu ^[7][8].

Wszystkie formy witaminy E mają właściwości antyoksydacyjne i zdolność do wyłapywania wolnych rodników (rodnik peroksylowy) ^[9]. Niektóre badania sugerują, że tokotrienole mogą być silniejszymi przeciwutleniaczami niż tokoferole ^[10].

Witamina E (szczególnie γ-tokoferol, δ-tokoferol i tokotrienole) charakteryzuje się również właściwościami przeciwzapalnymi. Rekomendowana dzienna dawka witaminy E dla zdrowego dorosłego człowieka to 12-15 mg ^[11]. Prawidłowy poziom witaminy E we krwi waha się pomiędzy 23 µmol/L a 46 µmol/L ^[12]. Za niedobór witaminy E w organizmie uważa się jej stężenie we krwi poniżej <12 µmol/L. Niedobory witaminy E występują rzadko u dorosłych, natomiast częściej pojawiają się u dzieci. Niedobór witaminy E może zwiększyć ryzyko wczesnych poronień ^[13]. Ciężki niedobór witaminy E występuje w wyniku defektu genetycznego genu kodującego białko α-TTP lub innych chorób zaburzających prawidłowe wchłanianie tłuszczy.

Zmniejsza objawy wynikające z niedoboru witaminy E

[Dawki stosowane w badaniach: 800-3200 mg dziennie lub 100-200 IU dziennie lub 25 IU/kg raz dziennie]

Ciężki niedobór witaminy E jest spowodowany mutacją genu kodującego białko α-TTP, odpowiedzialnego za wiązanie α-tokoferolu w wątrobie. Jest to choroba autosomalna recesywna. Brak funkcjonalnego α-TTP powoduje gwałtowny spadek α-tokoferolu we krwi ^[15][16]. Choroby charakteryzujące się zaburzeniami wchłaniania tłuszczów, abeta- i hypobeta-lipoproteinemia, spowodowane wadami genetycznymi w genach kodujących białka MTP (ang. microsomal triglyceride transfer protein) lub ApoB mogą prowadzić do ciężkich niedoborów witaminy E ^[17].

Inne choroby sprzyjające niedoborom witaminy E to cholestatyczne zapalenie wątroby oraz mukowiscydoza ^[17]. Objawy niedoboru witaminy E u człowieka obejmują postępujące zaburzenia neurologiczne, ataksję rdzeniowo-móżdżkową, która występuje w wyniku obumarcia nerwów obwodowych, w szczególności neuronów czuciowych. W zaawansowanych stadiach niedoboru witaminy E może dojść do uszkodzenia mięśni, a w tym mięśnia sercowego, a z czasem do śmierci ^[18][19][20].

Suplementacja witaminą E pacjentów z ataksją z niedoborem witaminy E, AVED (ang. ataxia with vitamin E defciency) skutkowała wzrostem stężenia witaminy E w organizmie do poziomu uznawanego za normę. Chorych suplementowano witaminą E w dawce 800 mg dziennie przez okres jednego roku. Obserwowano również statystycznie istotną poprawę kliniczną w zakresie ataksji mierzonej za pomocą wskaźnika ARS (ang. ataxia rating scale). Lepsze rezultaty obserwowane były u chorych, których choroba trwała krócej niż 15 lat, co sugeruje, że im wcześniej zostanie rozpoczęta suplementacja tym większe korzyści może przynieść ^[21].
Suplementacja chorej z abetalipoproteinemią (zespół Bassena-Kornzweiga) dawkami 800 mg – 3200 mg dziennie spowodowała poprawę stanu klinicznego chorej, w tym, poziomu witaminy E w organizmie, poprawę motoryki oraz zahamowanie postępującej miopatii oraz neuropatii ^[22].

Badania kliniczne przeprowadzone w ośmiu centrach medycznych w Stanach Zjednoczonych wykazały, że suplementacja witaminą E dzieci z cholestatycznym zapaleniem wątroby powodowała wzrost poziomu witaminy E we krwi oraz poprawę lub stabilizację funkcji neurologicznych, które ulegały stopniowemu pogorszeniu przed rozpoczęciem suplementacji. Witaminę E stosowano w dawce 25 IU/kg raz dziennie. Nie zaobserwowano żadnych skutków ubocznych ^[23].

Podsumowanie czterech randomizowanych badań klinicznych z udziałem 141 chorych na mukowiscydozę wykazały, że suplementacja witaminą E spowodowała znaczne podwyższenie poziomu witaminy E u chorych. Rekomendowane dawki suplementacji witaminą E u chorych z mukowiscydozą to 100-200 IU/dziennie ^[24][25].

Zmniejsza objawy choroby

[Dawki stosowane w badaniach: 400-1200 IU dziennie lub 300-800 mg dziennie.]

Niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby, NAFLD (ang. Non-alcoholic fatty liver disease) jest najczęstszą przyczyną przewlekłej choroby wątroby, która może prowadzić do marskości oraz raka wątroby. NAFLD obejmuje szerokie spektrum chorób o różnym nasileniu od prostego stłuszczenia do cięższych form takich jak niealkoholowe stłuszczeniowe zapalenie wątroby, NASH (ang. nonalcoholic steatohepatitis) ^[26].

Występowanie tej choroby jest ściśle związane z epidemią otyłości, cukrzycy i zespołem metabolicznym. Istnieje wysokie prawdopodobieństwo wzrostu występowania tej choroby, co stanowi duże wyzwanie dla systemu opieki zdrowotnej. Histologicznie choroba objawia się stłuszczeniem wątroby, zapaleniem zrazików wątrobowych i zwyrodnieniem balonowatym hepatocytów ^[27]. Patogeneza choroby nadal nie jest dokładnie poznana ale wiadomo, że stres oksydacyjny odgrywa w nim główną rolę. Ponadto u chorych z NASH obserwowano niższe stężenia witaminy E we krwi w porównaniu do zdrowych osób w grupie kontrolnej. Nadal nie ma opracowanej skutecznej strategii leczenia NAFLD, dlatego też tak ważna jest analiza potencjalnej skuteczności suplementacji witaminą E w tej jednostce chorobowej ^[28].

Praca opublikowana przez naukowców z Virginia Commonwealth University School of Medicine, podsumowująca 14 badań klinicznych testujących witaminę E u chorych z NAFLD i NASH publikowanych w latach 2000-2012, z łącznym udziałem prawie 2000 pacjentów pokazała, że wynikiem większości prób klinicznych (10/13 ocenianych) było znaczne obniżenie poziomu aminotransferazy alaninowej (ALT). 8/11 badań klinicznych, w których oceniano poziom stłuszczenia wątroby wykazało zmniejszenie stłuszczenia po suplementacji witaminą E. Zmniejszenie zmian zapalnych udokumentowano w 4/8 badaniach klinicznych. Obniżone zwyrodnienie balonowate hepatocytów po suplementacji witaminą E obserwowano w 4/4 opisanych próbach klinicznych. W 3/8 przedstawionych badań wykazano zahamowanie włóknienia po suplementacji witamina E ^[28].

Metaanaliza podsumowująca pięć badań klinicznych z łącznym udziałem 401 chorych z NAFLD i NASH opublikowana w czasopiśmie Nutrition w 2015 roku wykazała, że suplementacja witaminą E znacznie poprawiła parametry kliniczne chorych w porównaniu z grupą kontrolną. Podawanie witaminy E skutkowało zmniejszeniem poziomu enzymów wątrobowych takich jak aminotransferaza asparaginianowa (AST), aminotransferaza alaninowa (ALT) i alkaliczna fosfataza (ALP), które zwykle są podwyższone w opisywanej jednostce chorobowej. Ocena histologiczna wykazała zmniejszenie stłuszczenia, zapalenia zrazików wątrobowych raz zwyrodnienia balonowatego hepatocytów ^[29].

Badanie kohortowe przeprowadzoe w 2015 roku w Korei Południowej analizujące wyniki 526 chorych z NAFLD również wykazało, że suplementacja chorych witaminą E prowadzi do obniżenia poziomu aminotransferazy alaninowej (ALT) ^[30].
Przedstawione powyżej badania wskazują na dobrze udokumentowaną skuteczność witaminy E w leczeniu niealkoholowej stłuszczeniowej chorobie wątroby.

Spowalnia progresję choroby

[Dawki stosowane w badaniach: 2000 IU/dziennie]

Przeciwutleniające właściwości witaminy E i jej potencjalny wpływ na obniżenie uszkodzeń neuronów badano w chorobie Alzheimera. Obserwowano niższy poziom przeciwutleniaczy, a w tym witaminy E, we krwi u pacjentów z chorobą Alzheimera w porównaniu do grupy kontrolnej ^[31].

Randomizowane badania kliniczne z podwójna ślepą próbą przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych z udziałem 341 chorych ze średnio zaawansowanym stadium choroby Alzheimera. Wyniki opublikowano w renomowanym The New England Journal of Medicine w 1997 roku. Badania te, pokazały, że suplementacja bardzo wysokimi dawkami witaminy E (2000 IU dziennie) istotnie opóźniało progresję choroby. Oceny tej dokonano w oparciu o test MMSE (ang. mini-mental state examination) czyli skalę przesiewową otępień, stosowaną w diagnostyce Alzheimera ^[32].

Wyniki te zostały potwierdzone przez opublikowane w roku 2014 badania kliniczne z udziałem 613 chorych z łagodnym lub średnio zaawansowanym stadium choroby Alzheimera. Pacjentom tym podawano również 2000 IU witaminy E dziennie przez okres pięciu lat. Odnotowano 19% opóźnienie progresji choroby w okresie jednego roku ^[33].

Przeciwstawne wyniki zostały zaprezentowane w roku 2005 w randomizowanym badaniu klinicznym z podwójną ślepą próbą, z udziałem 769 chorych z łagodnym upośledzeniem funkcji poznawczych. Średnia progresja choroby od łagodnego upośledzenia funkcji poznawczych do rozwoju choroby Alzheimera wynosiła 16% rocznie. Pacjentom podawano 2000 IU witaminy E dziennie. Nie zaobserwowano żadnej różnicy w progresji choroby pomiędzy grupą suplementowaną witaminą E a grupą kontrolną ^[34].

Sprzeczne wyniki sugerują, że dalsze badania nad zastosowaniem witaminy E we wspomaganiu leczenia choroby Alzheimera są konieczne. Możliwe jest również, że suplementacja witaminą E przynosi większe korzyści w średnio zaawansowanych i zaawansowanych stadiach choroby Alzheimera niż w stadium łagodnym i przed chorobowym.

Zobacz suplementy o podobnym działaniu.

Zwiększa skuteczność działania szczepionek

[Dawki stosowane w badaniach: 60-800 mg/dziennie]

Randomizowane badanie kliniczne z podwójną ślepą próbą opublikowane w renomowanym czasopiśmie Jama-Journal Of The American Medical Association wykazało, że suplementacja witaminą E w dawkach 60-800 mg/dziennie przez okres czterech miesięcy wspomagała odpowiedź immunologiczną u osób starszych (powyżej 65 r.ż.) eksponowanych na szczepionki przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B oraz przeciw tężcowi ^[35].

Badania na modelu zwierzęcym wykazały, że witamina E, a w szczególności δ-tokotrienol podawany myszom powodował wzrost poziomu przeciwciał anty-tężcowych oraz białek IFN-γ i IL-4 u zwierząt eksponowanych na szczepionkę w porównaniu do grupy, której nie podawano witaminy E ^[36].

Inne randomizowane badanie kliniczne, którego uczestnicy otrzymywali przez okres dwóch miesięcy 400 mg tokotrienoli dziennie oraz w 28 dniu badania zostali zaczepieni przeciw tężcowi wykazało, że grupa, której podawano witaminę E charakteryzowała się zwiększoną produkcją przeciwciał anty-tężcowych, IFN-γ i IL-4 oraz zmniejszonym poziomem IL-6 ^[37].

Wyniki te sugerują, że suplementacja witaminą E przed i w trakcie szczepień wzmacnia odpowiedź immunologiczną organizmu wywołaną przez szczepienie.

[1] Colombo ML. An update on vitamin E, tocopherol and tocotrienol-perspectives. Molecules. 2010 Mar;15(4):2103–13.
[2] McLaughlin PJ, Weihrauch JL. Vitamin E content of foods. J Am Diet Assoc. 1979 Dec;75(6):647–65.
[3] Dreher ML. Pistachio nuts: composition and potential health benefits. Nutr Rev. 2012 Apr;70(4):234–40.
[4] Theriault A, Chao JT, Wang Q, Gapor A, Adeli K. Tocotrienol: a review of its therapeutic potential. Clin Biochem. 1999 Jul;32(5):309–19.
[5] Brigelius-Flohé R, Traber MG. Vitamin E: function and metabolism. FASEB J. 1999 Jul;13(10):1145–55.
[6] Jiang Q. Natural forms of vitamin E: metabolism, antioxidant, and anti-inflammatory activities and their role in disease prevention and therapy. Free Radic Biol Med. 2014 Jul;72:76–90.
[7] Traber MG. Vitamin E regulatory mechanisms. Annu Rev Nutr. 2007;27(1):347–62.
[8] Traber MG, Olivecrona T, Kayden HJ. Bovine milk lipoprotein lipase transfers tocopherol to human fibroblasts during triglyceride hydrolysis in vitro. J Clin Invest. 1985 May;75(5):1729–34.
[9] Jiang Q, Christen S, Shigenaga MK, Ames BN. gamma-tocopherol, the major form of vitamin E in the US diet, deserves more attention. Am J Clin Nutr. 2001 Dec;74(6):714–22.
[10] Niki E. Role of vitamin E as a lipid-soluble peroxyl radical scavenger: in vitro and in vivo evidence. Free Radic Biol Med. 2014 Jan;66:3–12.
[11] Traber MG. Vitamin E inadequacy in humans: causes and consequences. Adv Nutr. 2014 Sep;5(5):503–14.
[12] Biesalski HK. Vitamin E requirements in parenteral nutrition. Gastroenterology. 2009 Nov;137(5 Suppl):S92–104.
[13] McDougall M, Choi J, Kim HK, Bobe G, Stevens JF, Cadenas E, et al. Lethal dysregulation of energy metabolism during embryonic vitamin E deficiency. Free Radic Biol Med. 2017 Mar;104:324–32.
[14] https://www.clinicaltrials.gov/
[15] Di Donato I, Bianchi S, Federico A. Ataxia with vitamin E deficiency: update of molecular diagnosis. Neurol Sci. 2010 Aug;31(4):511–5.
[16] Traber MG, Sokol RJ, Burton GW, Ingold KU, Papas AM, Huffaker JE, et al. Impaired ability of patients with familial isolated vitamin E deficiency to incorporate alpha-tocopherol into lipoproteins secreted by the liver. J Clin Invest. 1990 Feb;85(2):397–407.
[17] Traber MG. Vitamin E. In: Erdman J, Macdonald I, Zeisel S, editors. Present knowledge in nutrition. 10th ed. Singapore: International Life Sciences Institute. Wiley-Blackwell; 2012. pp. 214–29.
[18] El Euch-Fayache G, Bouhlal Y, Amouri R, Feki M, Hentati F. Molecular, clinical and peripheral neuropathy study of Tunisian patients with ataxia with vitamin E deficiency. Brain. 2014 Feb;137(Pt 2):402–10.
[19] Saito K, Matsumoto S, Yokoyama T, Okaniwa M, Kamoshita S. 21. Saito K, Matsumoto S, Yokoyama T, Okaniwa M, Kamoshita S. Pathology of chronic vitamin E deficiency in fatal familial intrahepatic cholestasis (Byler disease). Virchows Arch A Pathol Anat Histol. 1982;396(3):319–30.
[20] Marzouki N, Benomar A, Yahyaoui M, Birouk N, Elouazzani M, Chkili T, et al. Vitamin E deficiency ataxia with (744 del A) mutation on alpha-TTP gene: genetic and clinical peculiarities in Moroccan patients. Eur J Med Genet. 2005 Jan-Mar;48(1):21–8.
[21] Gabsi S, Gouider-Khouja N, Belal S, Fki M, Kefi M, Turki I, et al. Effect of vitamin E supplementation in patients with ataxia with vitamin E deficiency. Eur J Neurol. 2001 Sep;8(5):477–81.
[22] Hegele RA, Angel A. Arrest of neuropathy and myopathy in abetalipoproteinemia with high-dose vitamin E therapy. Can Med Assoc J. 1985 Jan;132(1):41–4.
[23] Sokol RJ, Butler-Simon N, Conner C, Heubi JE, Sinatra FR, Suchy FJ, et al. Multicenter trial of d-alpha-tocopheryl polyethylene glycol 1000 succinate for treatment of vitamin E deficiency in children with chronic cholestasis. Gastroenterology. 1993 Jun;104(6):1727–35.
[24] UK Cystic Fibrosis Trust Nutrition Working Group. Nutritional Management of Cystic Fibrosis. UK Cystic Fibrosis Trust, April 2002.
[25] Okebukola PO, Kansra S, Barrett J. Vitamin E supplementation in people with cystic fibrosis. Cochrane Database Syst Rev. 2014 Dec;(12):CD009422.
[26] Farrell GC, Larter CZ. Nonalcoholic fatty liver disease: from steatosis to cirrhosis. Hepatology. 2006 Feb;43(2 Suppl 1):S99–112.
[27] Sanyal AJ, Brunt EM, Kleiner DE, Kowdley KV, Chalasani N, Lavine JE, et al. Endpoints and clinical trial design for nonalcoholic steatohepatitis. Hepatology. 2011 Jul;54(1):344–53.
[28] Pacana T, Sanyal AJ. Vitamin E and nonalcoholic fatty liver disease. Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 2012 Nov;15(6):641–8.
[29] Sato K, Gosho M, Yamamoto T, Kobayashi Y, Ishii N, Ohashi T, et al. Vitamin E has a beneficial effect on nonalcoholic fatty liver disease: a meta-analysis of randomized controlled trials. Nutrition. 2015 Jul-Aug;31(7-8):923–30.
[30] Kim GH, Chung JW, Lee JH, Ok KS, Jang ES, Kim J, et al. Effect of vitamin E in nonalcoholic fatty liver disease with metabolic syndrome: A propensity score-matched cohort study. Clin Mol Hepatol. 2015 Dec;21(4):379–86.
[31] Mullan K, Cardwell CR, McGuinness B, Woodside JV, McKay GJ. Plasma Antioxidant Status in Patients with Alzheimer’s Disease and Cognitively Intact Elderly: A Meta-Analysis of Case-Control Studies. J Alzheimers Dis. 2018;62(1):305–17.
[32] Sano M, Ernesto C, Thomas RG, Klauber MR, Schafer K, Grundman M, et al. A controlled trial of selegiline, alpha-tocopherol, or both as treatment for Alzheimer’s disease. The Alzheimer’s Disease Cooperative Study. N Engl J Med. 1997 Apr;336(17):1216–22.
[33] Dysken MW, Sano M, Asthana S, Vertrees JE, Pallaki M, Llorente M, et al. Effect of vitamin E and memantine on functional decline in Alzheimer disease: the TEAM-AD VA cooperative randomized trial. JAMA. 2014 Jan;311(1):33–44.
[34] Petersen RC, Thomas RG, Grundman M, Bennett D, Doody R, Ferris S, et al.; Alzheimer’s Disease Cooperative Study Group. Vitamin E and donepezil for the treatment of mild cognitive impairment. N Engl J Med. 2005 Jun;352(23):2379–88.
[35] Meydani SN, Meydani M, Blumberg JB, Leka LS, Siber G, Loszewski R, et al. Vitamin E supplementation and in vivo immune response in healthy elderly subjects. A randomized controlled trial. JAMA. 1997 May;277(17):1380–6.
[36] Radhakrishnan AK, Mahalingam D, Selvaduray KR, Nesaretnam K. Supplementation with natural forms of vitamin E augments antigen-specific TH1-type immune response to tetanus toxoid. BioMed Res Int. 2013;2013:782067.
[37] Mahalingam D, Radhakrishnan AK, Amom Z, Ibrahim N, Nesaretnam K. Effects of supplementation with tocotrienol-rich fraction on immune response to tetanus toxoid immunization in normal healthy volunteers. Eur J Clin Nutr. 2011 Jan;65(1):63–9.
[38] Podszun M, Frank J. Vitamin E-drug interactions: molecular basis and clinical relevance. Nutr Res Rev. 2014 Dec;27(2):215–31.
[39] Miller ER 3rd, Pastor-Barriuso R, Dalal D, Riemersma RA, Appel LJ, Guallar E. Meta-analysis: high-dosage vitamin E supplementation may increase all-cause mortality. Ann Intern Med. 2005 Jan;142(1):37–46.
[40] Abner EL, Schmitt FA, Mendiondo MS, Marcum JL, Kryscio RJ. Vitamin E and all-cause mortality: a meta-analysis. Curr Aging Sci. 2011 Jul;4(2):158–70.